پایگاه اجتماعی زن در نهج البلاغه

بحث کردن درباره ی شخصیت زن، حقوق و موقعیت اجتماعی او در عصر حاضر امری پیچیده و مشکل است. هر یک از مکاتب فکری بشری مطرح شده پس از رنسانس در اروپا و عصر مشروطه در کشرو ما درباره ی آن سخنی گفته اند و راهی رفته اند.
اما فهمیدن نظر اسلام نیز مقداری دشوار به نظر می رسد. چون با بررسی آثار دینی و مذهبی، به نگاه ها و نقطه نظرهای مختلف و متفاوتی در رابطه با این موضوع می رسیم.
به خصوص اینکه برخی از این دیدگاه ها با سنت ها و رسوم اجتماعی آمیخته شده و بعضاً فرهنگ اصیل اسلامی را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
از طرف دیگر حقیقت از آن آثار دینی و حیاتی و مأثور هستند که از منبع وحی سرچشمه گرفته و از اصالت برخوردارند. اما برخی دیگر، آثار و میراث فرهنگی عوامانه ای هستند که ریشه ی چندانی در متون اصیل دینی ندارند و از سنت های اجتماعی جامعه سرچشمه گرفته اند.
تشخیص و تمایز میان این دو فرهنگ، یکی از موضوع های مهم و با ارزش برای بحث و بررسی توسط جامعه شناسان است. به علاوه آثار اسلامی را هم می توان به دو بخش تقسیم کرد. بخش اول موضوعات و فرهنک مربوط به زن را در مرحله ای از تاریخ اسلامی بحث می کند و بخش دیگر از اصالت شخصیت و حقوق زن سخن می گوید و تعالیم و آموزش هایی را که در این زمینه وارد شده است مورد بررسی قرار می دهد.
در اینجا دو اصطلاح استفاده شده در علم «اصول و منطق» را تعریف می کنیم: «قضیه حقیقتیه» و «قضیه (خارجیه)».
«قضیه حقیقیه» از احکام ثابت و حقیقی موضوع بحث می کند، اما «قضیه واقعیه یا خارجی» ناظر به موضوع زمان صدور حکم است یعنی دقیقاً حکم و داوری در مرحله ای خاص از تاریخ صادر شده است.
طرح سیمای زن در نهج البلاغه و داوری های امام در مورد زنان مسئله ای که ذهن هر مسلمان اندیشمندی را به خود جلب می کند. آیا به راستی امام علی(ع) به عنوان عینیت فرهنگ اسلامی، در دادرسی در مورد زن چنین بدبینانه است که آگاهی او را دشمن زن جلوه دهد؟-چنانچه جمعی از مستشرقین چنین دیدگاهی دارند-یا نظر امام تنها به یک موضوع خاص در سرنوشت سیاسی خود و جامعه ی مسلمانان برمی گردد که در دوران جنگ جمل اتفاق افتاده است؟
اصولاً منبع اصلی در مطالعه ی سیمای زن در اندیشه ی اسلامی کجاست؟ اصالت آنجاست که در نخستین منبع معرفتی اسلام یعنی قرآن کریم از آن سخن به میان آمده است یا مجموعه ی قرآن و سنت و احیاناً روایت های متفاوتی در مورد زن ملاک است؟ آیا جمع این روایات و به تبع آن داوری های درباره ی زن، ممکن است؟
در یک جا قرآن حکایت حکومت زن عاقله ای به مانند بلقیس را نقل می کند و در جای دیگر، از حیله گری و شر بودن زن سخن می گوید.
اگر زنان «ابزار شیطان» هستند دیگر چگونه می توانند مکمل زندگی و مورد محبت و تحسین پیامبران و انسان ها قرار گیرند.
اگر رأی و عقل زنان ناچیز و ناصواب است پس چگونه در مسائل اجتماعی دارای حق رأی و نظر هستند و می توانند مشارکت اجتماعی داشته باشند و سرنوشت جامعه را که از اهم وظایف اجتماعی است بسازند؟
به راستی آیا زن تابعی از مرد است که مرد همواره در همه ی موارد و زمینه ها صاحب اختیار او باشد، یا این مسئله تنها در حوزه قلمرو خانواده، آن هم تنها در مسئله زناشویی مطرح است؟ آیا فرهنگ «مشورت» و مخالفت با آن خود نوعی عدم اعتماد و دوگانگی بیرون و درون به وجود نمی آورد؟ و یا این داوری ها مربوط به دوره ای از حیات اجتماعی بوده است که ذهن و ذهنیت زنان، چندان از ارتقا و تکامل عقلانی به جهت انزوای اجتماعی برخوردار نبوده است؟
آنجا که زن تحصیلکرده است و نیروهای عقلی و ذهنی او به مانند مردان بر اثر ممارست اجتماعی و کسب شخصیت علمی، آزموده تر و متکامل تر شده است، دیگر این سخن عهد جاهلی جایی ندارد و تنها یک داوری ناآگاهانه در مورد زن است.
این ها سؤالاتی است که امروزه ذهن هر اندیشمند آگاه و مسلمان متفکری را به خود جلب می کند. نگارنده تلاش دارد که این مسئله را در مجموع اندیشه ی اسلامی مورد مطالعه قرار دهد. به خصوص سیمای زن از دیدگاه امام علی (ع) در نهج البلاغه و عکس العمل های او در مورد حوادث زمان خود را دنبال نماید تا مشخص گردد که آیا می تواند یک چهره ی معقول و مطلوب از زن در اندیشه اسلامی ترسیم نماید؟
مدت ها است که این مسئله، ذهن مرا مشغول کرده است و از خود می پرسم مگر خداوند «اندیشیدن» را حق انسان قرار نداده است؟ اگر چنین حقی یا چنین آفرینشی بر انسان فرا رفته است پس چرا زن در آثار اندیشیدن که عبارت از اظهارنظر و مشارکت و مشورت است محروم بماند؟
ضرورت دارد که سیمای زن را در ابتدا در قرآن مجید دنبال کنیم.

سیمای زن در قرآن

قرآن بر خلاف آرا و نظرات فلسفی زمان خود و برخلاف عادات و رسوم زمان های متأخر، شخصیت زن و مرد را در حقیقت و ذات انسانی یکی می داند و اعلام می دارد که هر دو وجود، در تکوین و ایجاد کودک مشارکت داشته و زن را تنها ظرف تولید تصور نمی کند. به خصوص در مورد پیامبر تأکید دارد که تنها نسل محمد از وجود فاطمه تنها دختر او دوام یافته است. آنجا که قریشیان بعد از فوت فرزندش ابراهیم از ماریه ی قبطیه در سال دوم هجری او را ابتر نامیدند. آیه نازل شد که ما کوثر، کثرت نسل را از طریق فاطمه به تو عطا کرده ایم. قرآن در بسیاری از آیات خود روی مساوات زن و مرد تأکید کرده و عبارت «بعضهم من بعض» را تکرار می کنند و بعد برای احترام شخصیت زن و کرامت او و حمایت از عمل و کارکرد او از نظر مادی، معنوی، اقتصادی و سیاسی قوانینی را تنظیم کرده است. قرآن درباره ی قرابت و خویشاوندی حق ارث زنان را محترم می شمارد و به همه ی حقوق و مزایای او در شئون زندگی احترام قائل است.
قرآن در همه ی آیات خود، زن را از حق تصرف در اموال خود منع نمی کند و هرگز اجازه نمی دهد که ازدواج بدون رضایت او واقع شود و احدی را بر او تحمیل نمایند.
در دیگر آیات، قرآن زن را همراه مرد در همه ی موارد یکسان می شمارد بی آنکه چیزی از مقام و احترام زن بکاهد یا شأن او را از مقام مرد کمتر شمارد.

زن و قیمومیت مرد

به طور کلی گفتار قرآن درباره ی روابط زن و شوهر بر محور عشق و گذشت است، با این توجه که زن پشتوانه ی روحی و معنوی برای شوهر خود می باشد. آیه 21 سوره روم این حقیقت را روشن می کند: برای شما همسرانی از خودتان قرار داد تا به آن ها آرام گیرید و بین شما مهر و محبت برانگیخت، به راستی که در این موضوع نشانه ای برای اهل تفکر است.
قرآن از پشتیبانی و تعاون زن و شوهر به همدیگر سخن گفته است و می گوید: زنان لباس شمایند و شما لباس ایشانید (بقره/178). منظور از لباس چیزی است که نقاط ضعف انسان را می پوشاند و از همین جهت است که به طور استعاره ای لباس تقوا که همه ی ضعف ها را می پوشاند بهترین لباس تلقی شده است.
به علاوه می دانیم که بنای قرآن در موضوع ازدواج ابتدا مبتنی بر «تک همسری» است و اجازه ی تعدد زوجات و ازدواج مکرر مبتنی بر شرایط اجتماعی و رعایت حقوق و عدل شمرده شده است.
اما مسئله ی مدیریت مردان نسبت به زنان یک مسئله خانوادگی و مربوط به روابط زناشویی است بنابراین ضرورت دارد که در این مورد مقداری درنگ و تأمل نماییم.
آیه «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ بِمَا أَنْفَقُوا » در بعضی آیات خداوند برای مرد نسبت به زن به نوعی «زیادی» و «فضل» قائل شده است. و آن «وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ»(بقره/228) زنان را بر شوهران حقوق مشروعی است چنانچه شوهران را بر زنان، لیکن مردان را بر زنان فزونی خواهد بود.
برخی از مفسران بر این باورند که این افزونی و قیمومیت مردان بر زنان به طور عام می باشد و مردان نسبت به زنان از نوعی سلطه و مدیریت برخوردارند و اختصاص به مسائل خانوادگی و زناشویی ندارند. از این جهت زنان نمی توانند در امور اجتماعی که نوعی سلطه را لازم دارد مشارکت نمایند. امام محمد عبده در تفسیر المنار و علامه طباطبایی در المیزان و طبرسی در مجمع البیان معتقدند که سلطه و ریاست و قیمومیت بر زنان در همه ی امور بوده و مردان به زنان مدیریت دارند که مفهوم مقابل آن عدم مدیریت و قیمومیت زن در جامعه و مشارکت اجتماعی است. اما صریح تر از همه بیان علامه طباطبایی است، او می گوید:
«عموم این علت دلالت که حکم یادشده (قیمومیت مردان بر زنان) اختصاص به شوهران (مسائل خانوادگی) ندارد بلکه برای گروه مردان نسبت به گروه زنان از جهت عمومی که در رابطه با زندگی با دو گروه (مرد و زن) می باشد جعل شده است؛ مانند حکومت، قضاوت و... و همین طور دفاع جنگی. همه ی این موارد اموری هستند که مردان نسبت به زنان در حیات اجتماعی برتری دارند و بنابراین آیه «الرجال قوامون علی النساء» اطلاق تام و تمام دارد».
این مفسران معنای قوام به معنی سلطه و ریاست را در همه ی موارد زندگی بسط داده اند، در حالی که از نکته ای روشن چشم پوشی کرده اند که جمله ی «و بما انفقوا» و احوال شخصی و رفتار خانوادگی زنان شایسته (و صالحات) و زنان ناشزه، همگی در رابطه با مسایل خانوادگی و زناشویی بحث می کند و لذا عده ای از مفسران قدیم و جدید آیه ی«الرجال قوامون علی النساء» را تنها در مسائل مربوط خانوادگی و زناشویی تفسیر کرده اند و هیچ گونه عامی را از آن استفاده ننموده اند. آقای عبدالعزیز بن البراج در تفسیر آیه می گوید: «الرجال قوامون علی النساء ای قوامون بحقوق علی النساء التی لهن علی الازواج»(مردان نسبت به حقوق زنانشان که به عهده دارند کفالت و مدیریت دارند).
ابن الراوندی متوفای 573 ه.ق در کتاب «فقه القرآن» در باب تفسیر آیه می گوید:
«و فیه دلیلان علی وجوب ذلک: احدهما قوله قوامون و القوم علی الغیر هو المتکفل بامره من نفقه و کسوه و غیر ذلک».
و از عالمان جدید، امام موسی صدر و پروفسور فضل الرحمان در جزوه ی مقام زن در قرآن می آورند: «چون مردان علی الاصول عنصر فعال اجتماعی و نان آور خانواده هستند، بنابراین آن ها مسئول اداره ی اقتصادی زندگی و پرداختن به امور زنان می باشند. این برجستگی مربوط به جنسیت زن و مرد نیست».
آنچه در این میان حایز اهمیت است این است که آیا «قوم» همواره به معنی سلطه و ریاست آمده است یا در منابع لغوی معنای دیگری نیز بر این ماده ذکر شده است.
ابن منظور در لسان العرب: «قد یجیء القیام بمعنی المحافظه و الاصلاح و منه قول تعالی: «الرجال قوامون علی النساء و قوله تعالی الا ما دمت علیه قائماً ای ملازماً محافظاً»(قیام به معنی حفظ کردن و اصلاح کردن است و در آیه به معنی کسی است که ملازم و نگهبان زن می باشد).
زبیدی در «تاج العروس» می گوید: «القیم: السید و سائس الامر... و قیم المرئه زوجها لانه یقوم بامرها و ما تحتاج الیه... قال الفراء.. و القوام: المتکفل بالامر»(قوام پرداختن به کار و کفالت در آن است).
الخوری در «اقرب الموارد» می گوید: «و قال الرجل علی المرئه و علیها: صانها و قام لشأنها... و القوام: القوم الذی علی القیام بالامر».
مرد به امور زن قیام کرد یعنی او را نگه داشت و به شئونات خانواده رسیدگی کرد و قوام یعنی کسی نیرومند که کار را کفالت می کند. بدین جهت عده ای از مفسران گفته اند که مراد از «قوامون» در آیه، رعایت و کفالت امور زن است نه این که مرد ولایت و سلطه داشته باشد.
علی بن ابراهیم در تفسیر خود می گوید: «فرض الله تعالی ان ینفقوا علی النساء»(خداوند فرض کرده است که به زنان نفقه بدهید).
قرطبی در تفسیرش گفته است: «الرجال قوامون علی النساء یعنی یقومون بالنفقه علیهن و الذب عنهن و الظیا فیه الاحکام والامراء و من یغزوا و لیس ذلک فی النساء»(مردان نفقه زنان را می پردازند و از آن ها دفاع و حمایت می کنند).
پس اگر قوام و قیمومیت مرد بر زن مربوط به موضوع خانواده و داخلی باشد هیچ منافات ندارد که در عین حالی که زن در چهارچوب خانواده زیر نظر مدیریت و کفالت مرد زندگی می کند در دیگر امورات اجتماعی فرهنگی حتی سیاسی نیز مشارکت داشته باشد.

سخنی با علامه طباطبایی

با اینکه علامه طباطبایی از علمای عالی قدر اسلام و از مفسران بزرگ و مصلحان اندیشمند قرن حاضر است و تفسیر المیزان او یکی از شاهکارهای علمی و تفسیری شیعه می باشد ولی می توان نظریه ی عالم و مجتهدی را با ارایه دلیل واجتهاد دیگر نقد کرد و مورد ارزیابی قرار داد. آن جا که مسلمانان به تفهم و تفقه در قرآن فراخوانده شده اند، جا دارد که فهم جدید آیات قرانی را مورد مطالعه قرار داد و به مطلب جدیدی رسید.
1- درباره ی بیان جناب علامه در مورد اینکه آیه عام است و بر عمومیت افضلیت و برتری جمله مردان بر زنان دلالت دارد، می توان چنین گفت که آیه در مورد یاد شده در آیه برتری مردان، مستقل نیست بلکه مجموع برتری مردانی قوام انفاق آن ها که مدلول فقره دوم آیه است علت برتری می باشد. در واقع قیمومیت مرد معلول دو امر به طور انضمامی است: 1) افضل بودن مرد 2) انفاق مال و در صورت انفکاک این دو سبب، هرگز مردان قیمومیت زنان را ندارند.
مثلاً یک مرد می تواند به زن بیگانه سرپرستی و قیمومیت داشته باشد؟ یا اگر مرد زن خود را نفقه ندهد، باز هم اطاعت زن از شوهر لزوم دارد؟ البته نه. پس مدار و معیار در قیمومیت، تحقق دو موضوع است و در صورت انفکاک چندان اعتباری ندارد. در این صورت سلطه و مدیریت مردان نسبت به زنان بیگانه قطعاً مجاز نبوده و وجود ندارد.
2- الزام به عمومیت قیمومیت مردان بر همه ی زنان قطعاً به اصطلاح علم اصول تخصیص اکثر لازم دارد. زیرا ما یقیناً می دانیم که شاعر هرگز اجازه نداده است که مردان به جز زنان قانونی خود، آن هم در موضوع زناشویی به زنان مدیریت و سرپرستی داشته باشند. این مسئله در مورد قاضی بودن زن نیز مطرح است ولی چنانچه می دانیم قاضی بودن زن نیز مورد تردید و سؤال است. عده ای از فقهای شیعه ادله ی عدم کفایت اهلیت زن به قضاوت را مورد سؤال قرار داده اند. از جمله محقق اردبیلی و آیت الله سبحانی در کتاب «القضا».
3- التزام به افضلیت مرد و عمومیت آن، کاملاً مورد سؤال است. زیرا مسئله کاملاً با وجدان ما منافات دارد. در حالی که زنان شایستگی خود را در بسیاری از عرصه های زندگی، علوم و فنون به تجربه و اثبات رسانده اند.
به علاوه عموم آیات تساوی خلقت زن و مرد از قبیل: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ‌ »(تین، 4) یا «إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثَى وَ جَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ»(حجرات، 13) و یا «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا* فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا»(الشمس، 7 و 8)؛ نشان می دهد که این موضوع با عمومیت افضلیت مرد نسبت به زن تنافی ندارد و این دلالت دارد که افضلیت مرد یک امر نسبی است و آن در مورد ازدواج است و بس. اساساً تعبیر به «افضلیت و برتری» چندان دقیق نیست، بلکه مرد با کمال خود دارای ویژگی ها و خصوصیات و ممیزاتی است که او را در تصرف طبیعیت و مدیریت جامعه آماده ساخته است، زن هم با کمال خود دارای ویژگی ها، امتیازات و ممیزاتی است که او را در زمینه های تربیتی، اداره خانواده، امور فرهنگی، اجتماعی و احیاناً سیاسی مهیا ساخته است و هرگز نباید زن را با مرد مقایسه کرد، بلکه کمال هر یک از آن ها مخصوص به خود می باشد «و لکن کمال بحسبه». قرآن از شایستگی و کمال زنی مانند بلقیس در دنیای قدیم سخن می گوید که با درایت و شایستگی کشور «سبا» را با دموکراسی و نظام شورایی اداره می کرده است و رابطه ی سیاسی و مراوده و مکاتبه سیاسی با دولت های مجاور از جمله حکومت یهود به پادشاهی حضرت سلیمان داشته است و حتی متن نامه حضرت سلیمان به بلقیس در قرآن آمده است.
آنچه مهم است این است که قرآن موضوع «خانواده» را مهم می شمارد و از پاشیدگی نظام خانوادگی که آرامش آن به عهده و محوریت زن گذاشته شده است، احتراز دارد و همواره تأکید می کند که زن یکی از وظایف مهم خود یعنی «تربیت فرزند» و محور نظام داری خانواده را فراموش کند. آسیبی که جامعه های غربی، امروزه به آن مبتلا شده اند و زن را به جای کرامت آن، ابزار دست سرمایه داران و استثمارگران قرار داده اند.

سیمای زن از دیدگاه امام علی(ع)

در رابطه با «قضیه حقیقیه» یعنی ماهیت، اصالت و کرامت انسانی، زن به عنوان یک مخلوق عزیز و مکرم خداوند و تساوی ذاتی او با هم تا و همسر خود «مرد» مطرح بوده و از این جهت مدلل گردیده قرآن کلیت انسان را در همه ی موارد در نظر دارد و فرقی میان آن دو قائل نیست و اگر تفاوتی برخاسته از روحیات و ویژگی های آن دو مطرح است، به خاطر همان تفاوت هاست که مورد توجه است. در این مقاله، سخن از «قضیه حقیقیه» یا یک مورد تاریخی خاص است که در تاریخ اسلام و فصل محنت بار خلافت امام علی بن ابی طالب اتفاق افتاده است و آن شرکت عایشه همسر پیامبر در جنگ جمل است که سرآغاز فتنه های سیاسی و اجتماعی خلافت اسلامی به شمار می آید.
به احتمال بسیار قوی کلیه مباحثی که در «نهج البلاغه» در مورد زن آمده است بیشتر ناظر به این واقعه ی تاریخی است. اینک با ملاحظه ی مجموعه ی خطبه ها و سخنان علی(ع) نگاهی به سیمای زن در نهج البلاغه داریم.
قبلاً ضرورت دارد که به یک نکته ی اساسی در تألیف نهج البلاغه اشاره نماییم و آن این است که گرچه نهج البلاغه بعد از قرآن کریم، دومین منبع معرفتی و فرهنگ اسلامی محسوب می شود، گاهی مؤلف بزرگوار آن سید شریف رضی بجز خطبه ها و نامه ها، موارد خاصی از یک بیان و سخنی را ایراد کرده است که احیاناً مفصل آن در برخی از منابع نهج البلاغه آمده است (کاشف الغطا)

نظر اصلی امام

یک بررسی اجمالی در سیره ی امام نشان می دهد که آن حضرت به خانواده و همسر دلبستگی و علاقه ی بسیار داشته و علی رغم سنت جاهلیت به شخصیت و مقام زن احترام می گذاشته است. او نه تنها در خانه شریک زندگی همسر خود بود، بلکه مردان را نیز به پاسداری از حرمت و حقوق زن توصیه کرده و کوشش های ایشان را در خانه و تربیت فرزندان ستوده است و فرموده: «زن گل خوشبوی زندگی است و نباید کارهای دشوار را بر او تحمیل کرد.»(المره ریحانه لا قهرمانه).
زن شایسته است به کارهایی که مناسب روحیه (وظایف فیزیکی) اوست، اشتغال ورزد. امروزه دانشمندان به این نکته ی تربیتی در ترخیص زن در خدمات اجتماعی و اشتغال او اشاره می کنند.
اما انتقاداتی که در نهج البلاغه در مورد زن ایراد شده است بیشتر ناظر به موقعیت خصمانه ی عایشه، همسر پیامبر و موضع گیری او در جنگ جمل می باشد که ده ها هزار کشته را به دنبال داشته است و دنیاطلبان به خاطر ریاست دنیایی، همسر پیامبر را وسیله ی اغراض خود قرار داده اند.

عایشه، زنی بلندپرواز

به قول یکی از علمای شام (عبدالله العلائلی) عایشه بانوئی پرعقده و بلندپرواز بود، از سویی می خواست تا مثل سلمی (دختر مالک بن حذیفه فرازی) ملکه شود و کنیزان و غلامان کمر بسته در برابر او صف کشیده (العلائلی) و از سوی دیگر فریب مردان آزمند و جاه طلبی چون زبیر و طلحه را خورد و مقام هووئی اش را فراموش کرد و همچنین خرده حساب های شخصی با امیرالمؤمنین داشت (نهج البلاغه، خطبه 156).
«اما فادرکها رای النساء و خفن خلا فی صدرها کَمِر جَل القین.»فلان زن (عایشه) گرفتار رأی زنانه و کینه ای بود که چون دیگ حداد در سینه اش می جوشید. با اینکه او با امیرالمؤمنین کینه داشت اما امام، حراست او به عنوان همسر رسول الله را رعایت کرد و عایشه را بعد از شکست خوردن، با احترام لازمه به مدینه فرستاد.
بنابراین امام با بیان کلی از ویژگی های بلاغت، انتقادات خاص بر عایشه را در حق عموم به طور عام (زنان) بیان می دارد و می گوید: «ان النساء نواقص الایمان، نواقص الحظوظ، نواقص العقول... فاتقو شرارالنساء و کونوا من خیار هن علی حظر.» زنان، ایمانی ناقص، نصیب و خردی نارسا دارند، از زنان بد بپرهیزید و مواظب خوب باشید».
در جایی دیگر می گوید: «ایاک و مشاوره النساء فان رایهن الیافن و غرمهن الی وهن و اکنف علیهن من ایصارهن بحجابک ایاهن، فان شده الحجاب القی علیهنو لیس خروجهن من اداخلک من لا یوثق به علیهن، و اناستعطت ان یعرفن غیرک فافعل و لا تملک المره من امرها من جاوز نفسها، فان المره ریحانه و لیست بقهرمانه»(نهج البلاغه، شهیدی، ص 307). از مشورت با زنان بپرهیزید زیرا آنان رأیی سست و اراده ای ضعیف و خردی نارسا دارند، زنان را در پرده نگاهدار و چشمان آن ها را از دیدن آنچه نباید ببینند، فرو بند، زیرا شدت حجاب زنان او را مستورتر و محفوظ تر می دارد. بیرون رفتن بانوان از منزل دشوارتر از آن است که بیگانه نامطمئنی را نزد آنان راه دهی، اگر بتوانی کاری کنی که زنان جز تو هیچ کس را نشناسند، چنین کن و کاری را بر عهده ی زنان مگذار که از حدود قدرت او فراتر باشد، زیرا زن گل خوشبویی است نه پیشکار و قهرمان.
1- گرچه این انتقادات درباره ی واقعیت معینی و در مورد نقد رفتار سیاسی عایشه وارد شده است، می توان این روایت ها را با در نظر گرفتن منابع حدیثی و روایات، مورد بررسی قرار داد. زیرا روایت علاوه از مرسله بودن آن، چنانچه روش شریف رضی می باشد، ما را از مشاورت زنان بی تجربه نهی می کند و گرنه مشاوره با زنان تجربه دار، خود مطلوب و مورد تأیید روایات است.
2- اینکه زنان از داشتن رأی صائب محرومند، چندان مطابقتی با واقع و تجربه ی زندگی اجتماعی آنان ندارد. بسیاری از زنان رشیده عاقل بوده اند که در تدبیر امور کمتر از مردان نبوده اند.
پس می توان اموری که زنان به طور کامل در آن ها می توانند نظر بدهند را مورد ملاحظه قرار داد:
1) اموری که به طور مستقیم مربوط به خود زنان (امور خانواده) می باشد. قطعاً زنان در این موارد به طور کامل صاحب نظر، مشورت و رأی می باشند.
2) امری که زنان مشترکاً با دیگران همکاری دارند. مانند انجمن های علمی و اجتماعی و... بازهم قطعاً زنان می توانند در این امور نظر دهند.
3) اموری که مربوط به دیگران می باشند. طبیعی است که زنان به طور مستقیم نمی توانند در آن موارد بدون اجازه ی آنان نظر بدهند، اما این سخن بدان معنا نیست که زنان صاحب نظر و رأی نیستند.
طبیعی است که نظر امام علی، مربوط به عایشه و پرهیز از بلندپروازی های او بوده است.

مشورت با زنان

در برخی از روایات نبوی یا نهج البلاغه چنین آمده است: «با زنان مشورت نکنید اگر مشورت کردید، با آنان مخالفت بورزید». مصداق و مضمون این روایت چیست؟ آیا می توان باور کرد که انسان دارای عقل و اندیشه و در نتیجه نظر باشد ولی از رأی دادن و مشورت کردن با او محروم شود؟
ولی به جرئت می توان گفت:
اولاً این روایات با روایت های دیگری در تعارض است که به مشورت کردن با زنان با تجربه فراخوانده است.
ثانیاً قطعاً این چنین روایت ها در مواردی بوده است که زنان از خبرگی و تجربه ی آن دور بوده اند و چندان اطلاعی از وضعیت و کیفیت آن نداشته اند. طبیعی است کسی که در موضوعی اطلاع نداشته باشد، اظهار نظر او چندان عمیق نبوده و احیاناً برخلاف واقع می باشد.
چنانچه چنین مواردی در حیات سیاسی رسول خدا اتفاق می افتد.
صدوق نقل می کند: «کان رسول الله اذا اراد الحرب، دعا نساء ه فاستشارهن ثم خالفهن» (شیخ حر عاملی)، رسول خدا وقتی که می خواست به جنگ برود، زنانش را می خواست و با آنان مشورت می کرد و سپس مخالفت می نمود.
قطعاً جنگ و امور سوق الجیشی و تاکتیک نظامی از اموری نیست که زنان از آن اطلاع داشته باشند، بلکه حتی بسیاری از مردان عادی نیز از موضوعاتی چنین پیچیده بی خبرند.
بنابراین بسیار طبیعی است که پیامبر آمادگی خود برای رفتن به جنگ را با زنان خود در میان بگذارد و از آنان استمزاج کند و سپس مخالفت نماید.
به علاوه در روایت کراجکی تأکید شده است که همواره با زنان دارای تجربه و نظر مشورت نمایید.«ایاک و مشاوره النساء الا من جربت بکمال عقل» از مشورت با زنان بپرهیزید، مگر آن هایی که عقل و کمال شان تجربه شده باشد.
به نظر نگارنده از آنجایی که زنان همواره در حیات اجتماعی در طول تاریخ بشری تنها نظام خانواده و تربیت فرزندان را به عهده داشته اند و عقل و کمالات ذهنی آن ها در برخورد با حوادث و تجربیات زندگی پخته و آزموده نگردیده است؛ بنابراین در ادبیات جهانی و دینی چنین وانمود شده است که از مشورت کردن و نظردادن محروم بمانند. ولی از آنجا که امروزه در حیات اجتماعی پیچیده عصر حاضر، زنان در همه ی کشورها و در همه ی عرصه های مخلتف زندگی علمی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی افراد کارآزموده، تحصیل کرده و باتجربه شده اند، بنابراین هیچ دلیلی ندارد که فاقد نظر، رأی، اندیشه و مشورت خواهی باشند. اصولاً تمایز ذهنی مرد و زن بیشتر از آنچه فطری و طبیعی باشد، معلول عوامل محیطی و آزمایش های اجتماعی می باشد.
ویل دورانت در لذات فلسفه می گوید: «زنانی که در وکالت دادگستری، طبابت، حکومت و حتی راهزنی موفق شدند و قابلیت زنان را در میدانی که هنوز فرصت خوبی برای خودنمایی در آن نیافته اند نشان داده اند، ثابت کرده اند که می توانند کارهایی که قبلاً خاص مردان بوده با آنان به رقابت بپردازند»(ویل دورانت).
گرچه این تغییر شرایط زندگی در ذهنیت، مهارت و کارآیی آنان دخالت داشته است، از طرف دیگر، آنان را در امور خانه داری و ازدواج، تنبل نموده و عقب گذاشته است.
دورانت همچنین می گوید: «اگر مزیت دختری در دانش و اندیشه ی او باشد نه در دل انگیزی طبیعی و زرنگی نیمه آگاهش، در پیدا کردن شوهر چندان کامیاب نخواهد بود... 60 درصد زنان دانشگاه، بی شوهر می مانند... خانم دانشمند برجسته ای شکایت می کرد که کسی با او ازدواج نمی کند و می گفت: چرا کسی مرا دوست ندارد؟ من نمی توانم از بیشتر زنان بهتر باشم!»(ویل دورانت).
بالاخره مشورت کردن و صاحب نظر بودن زنان بستگی به محیط اجتماعی، رشد فرهنگی، ترقی ذهنی و عقلانی دارد. آنجا که زنان هنوز در دوره ی کودکی (ذهنی-اجتماعی) به سر می برند، فاقد نظر رأی و مشورت می باشند. همچون مردان.
ولی آنجا که در جامعه ای مترقی و با فرهنگ، توأم با معنویت و صیانت اخلاقی باشند و از کمال ذهن و عقل اخلاق برخوردار باشند، چه دلیلی که با آنان به مانند کودکان و بردگان رفتار شود؟
بسیار اتفاق می افتد که پیامبر با زنان مشورت می کرد. مثلاً بعد از وفات خدیجه، پیامبر با ام سلمه مشورت کرد که با چه کسی ازدواج کند. ام سلمه، میمونه را پیشنهاد نمود.
آری اگر زنان با تجربه و کارآزموده نباشند هیچ عقل اجتماعی اجازه نمی دهد که از رأی و نظر و اندیشه ی آنان در جامعه برخوردار نباشد. اصولاً اگر زنان هم مانند مردان، از کوره ی حوادث و آزمایش های اجتماعی سربلند باشند و صاحب ذخایر اندیشه و معرفت شوند، قطعاً نقش مهمی را در پیشرفت اجتماعی بازی خواهند کرد. در تفسیر آمده است: وقتی اسماء دختر عمیس همراه همسرش جعفر ابن ابی طالب از حبشه برگشت و دوران مرارت هجرت را پشت سر گذاشته بود. به پیامبر گفت چرا در قرآن از ما زنان به خوبی یاد نمی شود؟ به دنبال، آیات «إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ ... أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً»(طبرسی) «إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْقَانِتِینَ وَ الْقَانِتَاتِ وَ الصَّادِقِینَ وَ الصَّادِقَاتِ وَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّابِرَاتِ وَ الْخَاشِعِینَ وَ الْخَاشِعَاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقَاتِ وَ الصَّائِمِینَ وَ الصَّائِمَاتِ وَ الْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحَافِظَاتِ وَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَ الذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً»(احزاب، 35)
مدلول چنین آیات و روایات مطلوب بودن زن و شایستگی و ارتقای او در مدارج کمال و عقلانیت و مراحل معنوی است.
مضافاً این نوع برداشت منافات با حکمت الهی دارد که در جهان آفرینش چیزی را عبث و نامطلوب نیافریده و اساساً «شر مطلق» وجود ندارد، کجا رسد به زن که آرامش بخش زندگی و مکمل حیات انسانی است. وجودش سراسر محبت، فداکاری، سازندگی و تربیت است. چگونه خداوند چنین وجودی را «شر» تلقی می نماید.
به نظر نگارنده این سخن از فرمایشات امام علی(ع) نبوده و از حضرتش صادر نشده است.
شاید احیاناً جملاتی که در فرهنگ های سنتی گذشته وجود داشته است، انگ دینی به خود گرفته و منسوب به امام شده است. نظیر چنین اندیشه هایی در گذشته، کم نبوده است.
از دانشمندان معاصر، استاد محمد علی جوکانی در کتاب «دین و تدین» نیز به این نکته اشاره دارد. نظیر چنین عباراتی که از حضرتش صادر شده است، خطبه ی «لقد فلان... فقد قوم الاود» است که درباره ی خلیفه دوم آمده است و قطعاً این مضمون با خطبه ی شقشقیه که در نقد خلفا است منافات دارد.

نقش زن در تکامل حیات اجتماعی

آنچه مهم است این است که اسلام و شارع مقدس از آفرینش زن یک هدف غایی را در نظر دارد و همگی دستورات و تشریع های او ناظر به آن جنبه ی حیات زن است.
به تعبیر امام موسی صدر:«حقیقت این است که ابزار جلوه های زیبایی و فتنه انگیز زنانه، زنان را به برجسته کردن زنانگی و تبدیل او به یک تابلوی هنرمندانه واداشته است و این تغییر و تبدیل ماهیت، تحقیر و انکار کرامت زن و نادیده گرفتن شایستگی و از بین بردن عمر و وقت و از دست دادن فرصت های گرانقدر را سبب گردیده است و در نتیجه محروم شدن زن و جامعه از حفاظت زن به عنوان مادر و مربی نسل شده است»(امام موسی صدر)
این هرگز منافات ندارد که زن بتواند با حفظ کرامت خود در عرصه های اجتماعی و فرهنگی، شایستگی خود را دوچندان نشان بدهد.
در عصر حاضر، زن غربی سخن از «حقوق زن» و «آزادی» می زند، اما این حقوق و آزادی برای او نه به طور طبیعی و احراز اصالت انسانی و کرامت ذاتی او حاضر شده است، بلکه بیشتر محصول سودجویی هرچه بیشتر سرمایه داران و کارخانه داران غربی بوده است که زنان را کارگران مفت و با ارزش ارزیابی کرده اند.

زنان نیمی از ارتش شیطانند

غزالی در احیاء علوم الدین، این روایت را نقل می کند که «زنان نیمی از ارتش شیطانند» یا اینکه زن همه اش بدی است و بدترین چیز او اینکه از او چاره نیست (نهج البلاغه، کلمه قصار 238).
راستی چگونه این روایات با عمومات و اطلاعات آیات قرآنی تناسب دارد؟ از طرف یگر، روایاتی را در متون احادیث می بینیم که زن را می ستاید و از آن به نیکی یاد می کند. مثلاً جمله ی حضرت علی: «المره ریحانه و لیست بقهرمانه» زن گل خوشبویی است و قهرمان نیست. اینجا سؤال مطرح می شود که اگر زن گل است گل که شر نمی شود.
در روایاتی از پیامبر، آنجا که عرب ها از داشتن فرزند دختر خشمگین و عبوس می شدند فرمود: «بنوکم برکات و بناتکم رحمه» فرزندان پسر شما برکت و فرزندان دختر شما رحمت می باشند.
جایی که دختر رحمت است، پس این زن چگونه شر می شود؟ یا در آیات ازدواج خداوند از «آیه» بودن ازدواج و همسان گزینی از جنس آدمی(زنان) سخن می گوید: «وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجاً» و غایت ازدواج را سکن و آرامش می داند. یعنی نعمت است. پس زنان چگونه شر می شوند؟
و در مورد حدیث زنان نیمی از ارتش شیطان اند، به نظر می رسد که این حدیث از اسرائیلیان و جعلی می باشد، زیرا داستان خلقت در تورات چنین آمده است که شیطان نخست حوا را فریب داد و حوا آمد، آدم را گول زد و در نتیجه زن (حوا) ابزار شیطان شد.
اما در قرآن هرگز چنین سخنی نرفته است و داستان آفرینش در کتاب الهی با فریفته شدن هر دو (زن و مرد) شکل می گیرد «فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا کَانَا فِیهِ» شیطان هر دو زن و مرد را فریب داد و آنان را از بهشت اخراج کرد.
بنابراین روایاتی که زن را به نوعی ابزار شیطان می دانند، در واقع نه هم خوانی با روایات تورات دارند و نه قرآن.
سرانجام، آنجا که قرآن از حالات، کیفیات و ایمان روحی زنان شایسته سخن می گوید، چگونه آدم باور نماید که چنین زنانی در ذات خود، شر بوده اند؟!
«مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ»(نحل، 97). کسی که کار شایسته کند، چه مرد باشد چه زن و با ایمان کامل بهترین پاداش را در مقابل کار نیکی که انجام داده اند عطا می کنیم.
ویل دورانت می نویسد: «علت عمومی تغییر (در زندگی زن) فراوانی و تعدد ماشین آلات است (آزادی زن از عوارض انقلاب صنعتی است).
@ زیرا انقلاب صنعتی در درجه ی اول موجب شد که زن هم صنعتی شود تا آن پایه ای که بر همه آن را انجام دهد، ما حیات طیبه ای (در این دنیا) برای آنان اعطا می کنیم و در روز رستاخیز نامعلوم بود و هیچ کس حتی خواب آن را هم ندیده بود، زنان، کارگران ارزان تری بودند و کارفرمایان، آنان را بر مردان سرکش سنگین قیمت ترجیح می دادند. یک قرن پیش در انگلستان کار پیدا کردن بر مردان دشوار گشت. اما اعلان ها از آنان می خواست که زنان و کودکان خود را به کارخانه بفرستند. کارفرمایان باید در اندیشه ی سود و سهام خود باشند و بنای خاطر خود را با اخلاق و رسوم و حکومت ها، آشفته سازند. کسانی که نآاگاه بر (خانه براندازی) توطئه کردند، کارخانه داران وطن دوست قرن نوزدهم انگلستان بودند»(ویل دورانت).
قطعاً طبیعی است که میان سرنوشت و شرایط اجتماعی زنان شرقی و مسلمانان با زن غربی تفاوت وجود داشت و هرگز چنین شرایطی در سرگذشت زن شرقی اتفاق نیافتاده است. بنابراین آزادی خواهی افراطی زن که نوعی «سادیسم فیمینیسم» تلقی می گردد، چندان لزومی برای زن شرقی ایجاب نمی کند.
فیمینیسم افراطی امروز که نوعی آسیب اجتماعی و مثبت ساختن وضع اجتماعی زن تلقی می شود، بیشترین تأکید خود را بر روی این چنین شعارهایی بنا کرده است:
1- تأکید بر اشتغال رسمی زنان به عنوان راه نجات آن ها، اما راستی صاحب اشتغال شدن و درآمد زنان به طور کامل به استقلال آنان انجامیده است؟
2- تأکید بر تقابل و دشمنی زن و مرد. آیا چنین دیدگاهی با واقعیت مطابقت دارد؟
3- یکسان شمردن شرایط زندگی زنان و ارائه ی راه حل مشابه برای آنان.
4- تبلیغ و تأیید مشابهت کامل زن و مرد.
5- ترویج شکل های نوین خانواده.
6- بی اهمیت جلوه دادن خانه داری و کار خانگی (ناهید مطیع).
آیا طرح چنین رهیافت ها، زنان را از شناخت واقعی خود دور نمی کند و عواقب خطرناک برای استحکام بنیاد خانواده و حل مسئله حقوق زن ندارد؟
و یا باید راه حل دیگری پیدا کرد و الگوی مناسبی را در مسائل زن ارائه کرد؟
به تعبیر یک نویسنده ی زن: «الگوی زن ایرانی تنها چهره ی انسانی و آزادگی اوست و بازگشت به شخصیت والا و با ارزش مادر بودن است که می تواند یک جامعه را به انزوا و یا رو به ترقی و پیشرفت ببرد».
زنی که در جستجوی خصوصیات اصیل انسانی است، زنی که نه سنت تعصبی و عقاید ضد انسانی و خرافات را می پذیرد و نه فریب شعارها و آزادی های دسته بندی شده و صادرشده از سرمایه داران غرب را می خورد. زن آزاد زنی است در پی کسب آگاهی و فهم (فاطمه طهماسبی).
منبع: ثقفی، سید محمد، (1390) نظریه های جامعه شناختی عالمان مسلمان، تهران: جامعه شناسان.